Niniejsza rozprawa została napisana przez teologa dla teologów. Jej zamysłem jest interpretacja
tekstów Emmanuela Levinasa z pozycji teologii chrześcijańskiej, a więc odczytanie
jego filozofii jako służebnicy teologii. Albowiem tradycyjne wyrażenie, według którego
filozofia jest – powinna być – służebnicą teologii, nie straciło na aktualności. Od razu
trzeba dodać, że jest to wyrażenie skierowane do teologów, a nie do filozofów. Nie jest więc
wezwaniem filozofów, aby uprawiali filozofię jako służebnicę teologii, ale napomnieniem
teologów, aby w swojej refleksji nie lekceważyli, ale też nie przeceniali filozofii.
We Wprowadzeniu przedstawiamy zwięźle historię i typologię badań filozofii Levinasa
prowadzonych przez teologów i wyznaczamy pozycję niniejszej pracy w ramach tejże
typologii. Naszym głównym założeniem jest uszanowanie wewnętrznej logiki jego myśli;
nie wpisywanie jej w istniejące struktury myślenia teologicznego, ale na odwrót: szukanie
inspiracji dla teologii w możliwie wiernie odczytanej filozofii Levinasa i ewentualnie dopuszczenie
możliwości dekonstrukcji teologii pod wpływem jego idei. W dalszej części
Wprowadzenia omawiamy przyjętą w książce metodę interpretacji koncepcji francuskiego
filozofa.
Pierwsze trzy rozdziały zostały poświęcone zagadnieniom ogólnym. Jest to książka
pisana dla teologów, a nie dla filozofów, toteż zaczynamy od omówienia podstawowych
pojęć i kategorii myśli Levinasa. Każde z nich jest jakoś znane teologom, ale Levinas albo
nadaje im swoje znaczenie, albo używa ich w kontekście innym niż powszechnie spotykany
w teologii. Te pojęcia i kategorie to: metafizyka, separacja i partycypacja, transcendencja,
czyli całość i nieskończoność, prymat etyki, twarz bliźniego, człowiek, czas. Ich
wyjaśnienie jest również świadectwem sposobu ich zrozumienia przez autora niniejszej
rozprawy. Spontaniczne próby interpretacji myśli Levinasa wewnątrz dominujących
w teologii paradygmatów oraz traktowanie używanych przez niego pojęć w sposób, do
którego jako teologowie przywykliśmy, utrudniają, a często wręcz uniemożliwiają rozumienie
jego myśli. W związku z tym omówienia tych pojęć zawierają porównania
do ujęć klasycznych bądź dominujących w europejskiej tradycji filozoficznej i teologii
chrześcijańskiej.
W kolejnym rozdziale przedstawione zostały Levinasowe interpretacje filozofii Kartezjusza
i Hegla. Wybór ten jest subiektywny. Zarówno Kartezjusz, jak i Hegel są ważni dla
Levinasa, ale nie najważniejsi. Jednak wydaje się, że osobne omówienie wybranych interpretacji
myśli właśnie tych dwóch filozofów jest w niniejszej pracy wyjątkowo przydatne. Trzeci rozdział dotyczy Levinasowej diagnozy współczesności. Autor Całości i nieskończoności
usiłuje zrozumieć „tu i teraz”, opisać współczesną sytuację intelektualną i duchową
Zachodu. Jego myśl jest bowiem ze swej istoty myślą prowadzoną tu i teraz. Sam
pomysł uprawiania filozofii jako myśli uniwersalnej, pozaczasowej i niezależnej od miejsca
traktuje on jako fundamentalnie błędny. Myśl jest dziełem podmiotu, konkretnego
człowieka i próba zapomnienia o tym źródle, miejscu narodzenia, jest jej uśmierceniem.
Także i tutaj dochodzi do głosu podmiotowość myśli Levinasa. Jego filozofia jest filozofią
podmiotu w każdym tego słowa znaczeniu. A zatem analizuje on aktualny stan ducha
i umysłu Zachodu. Według niego najmocniejszymi wyznacznikami ducha i umysłowości
współczesnej są ideologia i nowożytna epistemologia, czyli nauka. Dołącza do nich, jako
pewien nieunikniony skutek, „śmierć Boga”, która zresztą francuskiego uczonego wcale
nie martwi. Konfrontacja tej diagnozy z diagnozami funkcjonującymi w teologii jest niezwykle
ciekawa.
W następnych rozdziałach obszernie analizujemy wybrane koncepcje Levinasa, a następnie
zestawiamy je z odpowiadającym punktem z teologii katolickiej i próbujemy sformułować
wnioski dla teologii.
Zaczynamy od dwóch ściśle powiązanych zagadnień: stworzenia i ateizmu. Oba są fundamentalne
zarówno dla Levinasa, jak i dla teologii. Szczególnie ważne dla teologa jest
uświadomienie sobie, jak mocno Levinas wiąże je ze sobą. Dzięki temu powiązaniu może
on ujmować ateizm nie w perspektywie błędu czy winy człowieka, ale jako konsekwencję
faktu, że człowiek jest stworzeniem Boga.
Następnie podejmujemy zagadnienie wolności. Według Levinasa człowiek jest wolnością
stworzoną, a więc myślenie o wolności stanowi istotny wątek jego myśli. To myślenie
można streścić w kilku wyrażeniach: wolność zakwestionowana, „inwestytura wolności” ,
poczucie winy. Takie myślenie o wolności zestawiamy z katolicką nauką o grzechu pierworodnym.
Filozofia Levinasa jest filozofią dialogu. Uprzywilejowaną formą dialogu jest rozmowa.
Autor Imion własnych postrzega rozmowę jako objawienie prawdy. Oba pojęcia – objawienia
i prawdy – analizuje, komentując Platona i wydobywając z jego pism znaczenia odbiegające
od powszechnie przyjętych interpretacji myśli platońskiej. Analizy te zestawiamy
z katolicką nauką o Objawieniu.
Levinas wielokrotnie krytykuje teologię chrześcijańską. Tej krytyce poświęcony jest
ostatni, obszerny rozdział niniejszej książki. Przedstawiamy w nim kolejne stopnie tejże
krytyki, a więc krytykę teologii pozytywnej i negatywnej oraz – najgłębiej sięgającą – krytykę
teologii jako „powiedzianego” i uznanie jej za „zdradę świadectwa”. Jako teolog w dużej
mierze uznaję trafność i głębię tej krytyki, gdyż przeprowadzona kilkadziesiąt lat temu,
również dzisiaj wydaje się niezwykle trafna i aktualna. Otóż teologia, nie tylko w Polsce,
nie potrafi wyzwolić się z ideału mathesis universalis, a właśnie wyjście poza paradygmat
nauki nowożytnej staje się – w mojej ocenie – coraz bardziej palącą koniecznością w uprawianiu
teologii.
W Filozofiii Emmanuela Levinasa jako ancilla theologiae nie ma rozdziału poświęconego
wprost Bogu. Takie pominięcie może dziwić, jest jednak świadomą decyzją autora. Wynika z przyjętego sposobu lektury Levinasa, stanowi próbę pozostania wiernym
jego wstrzemięźliwości. Albowiem z jednej strony odniesienie do Boga pojawia
się raz po raz w tekstach Levinasa, a jego filozofia zwykle bywa określana jako religijna.
Myślenie Transcendencji, myślenie skierowane ku Bogu, przenika całą jego twórczość.
Jednak z drugiej strony Bóg pozostaje zawsze poza zasięgiem myśli Levinasa, jako nieosiągalny
dla tejże myśli, wprost „nieskażony byciem”; nigdy nie jest tematem. Nawet jeżeli
tematem bywa słowo „Bóg” czy idea Boga, to sam Bóg nigdy nie zostaje ujęty jako
problem.
This dissertation has been written by a theologian for theologians. Its core idea is to
interpret Emmanuel Levinas’ writings from the position of Christian theology, and thus
to read his philosophy as the handmaid of theology. That is because the time-old adage,
according to which philosophy is – or should be – the handmaiden of theology, has not
lost its relevance. It must be added at once that this is an expression addressed to theologians
and not to philosophers. It is not, therefore, an invitation for philosophers to make
philosophy the handmaiden of theology, but an admonition to theologians not to neglect
philosophy in their reflection, but also not to overestimate it.
In the Introduction, the study briefly outlines the history and typology of studies of
Levinas’ philosophy by theologians and articulate the position of this paper within that
typology. Our main assumption is to respect the inner logic of his thought – not to inscribe
it into existing structures of theological thinking, but rather the other way round:
to seek inspiration for theology in the act of reading Levinas’ philosophy as faithfully as
possible, and to allow for the possibility of deconstructing theology under the influence
of his ideas. The rest of the Introduction discusses the method of interpreting the French
philosopher’s ideas adopted in the book.
The first three chapters are devoted to general overview. The volume constitutes a book
written for theologians, not philosophers, so the study begins with a discussion of the
basic concepts and categories of Levinas’ thought. Each of these is familiar to theologians
to some extent; however, Levinas either gives them their own meaning or uses them in
a context other than that commonly found in theology. These concepts and categories are:
metaphysics, separation and participation, transcendence, or wholeness and infinity, the
primacy of ethics, the face of the neighbor, man, and time. Their explanation is also a testimony
to the way they are understood by the author of this dissertation. The spontaneous
attempts to interpret Levinas’ thought within the dominant paradigms of theology, and to
treat the concepts he uses in a way that theologians are used to make it difficult, and often
impossible, to understand his thought. For that reason, the discussion of these concepts
includes comparisons to classical or dominant approaches in the European philosophical
tradition and Christian theology.
The next chapter presents Levinas’ interpretations of the philosophies of Descartes
and Hegel. This selection is subjective. Both Descartes and Hegel are important to Levinas,
but not the most important. However, it seems that a separate discussion of selected interpretations of the thought of just these two philosophers is exceptionally useful in
this work.
The third chapter deals with Levinas’ diagnosis of modernity. Levinas attempts to understand
the “here and now,” and describe the contemporary intellectual and spiritual
condition of the West. His thought is, by its very nature, a thought conducted here and
now. He regards the very idea of philosophy regarded as a universal, timeless and placeindependent
thought as fundamentally flawed. Thought is the work of a subject, a specific
human being, and any attempt to forget this source, this place of birth, constitutes its
death. Here, too, the subjectivity of Levinas’ thought comes to the fore. His philosophy is
a philosophy of the subject in every sense of the word. Thus, he analyzes the current state
of mind and spirit in the West. According to Levinas, the strongest determinants of the
modern spirit and mind are ideology and modern epistemology, i.e. science. As a certain
inevitable result of that, he mentions also the “death of God,” which, in fact, does not
appear to be a source of legitimate worry to Levinas. The confrontation of this diagnosis
with the diagnoses functioning in theology is, therefore, extremely interesting.
In the following chapters, the study examines at length selected concepts developed by
Levinas, in order to then juxtapose them with a corresponding point from Catholic theology
and attempt to formulate conclusions for theology.
The book begins with two closely related issues: creation and atheism, which are fundamental
to both Levinas and theology. It is especially important for the theologian to realize
how tightly Levinas ties the two together. This connection enables him to grasp atheism
not in the perspective of human error or guilt, but as a consequence of the fact that man
is a creation of God.
Subsequently, the study discusses the question of freedom. According to Levinas, man
is freedom incarnate, and for that reason, freedom constitutes an important thread in
his thought. This thinking can be summarized in several concepts: freedom questioned,
“investiture of freedom,” and guilt. This thinking about freedom is then contrasted with the
Catholic teaching on the original sin.
Levinas’ philosophy is a philosophy of dialogue, and the privileged form of dialogue
is conversation. Levinas sees conversation as the revelation of truth. He analyzes both
concepts – revelation and truth – by commenting on Plato and extracting from his
writings meanings that differ from the commonly accepted interpretations of Platonic
thought. These analyses are then juxtaposed with the Catholic teaching on Revelation.
Levinas repeatedly criticizes Christian theology. The final, extensive chapter of this
book is devoted to this critique. In this chapter, the study presents the successive degrees
of this critique, that is, the critique of positive and negative theology and, most severe
among all of them, the critique of theology as “what has been said” and its recognition
as a “betrayal of witnessing.” As a theologian, I largely recognize the relevance and depth
of this critique, because it was carried out several decades ago and still seems extremely
pertinent and relevant today. Theology, not only in Poland, cannot free itself from the ideal
of mathesis universalis, and it is precisely moving beyond the paradigm of modern science
which becomes – in my opinion – an increasingly urgent necessity in the study of theology. In The Philosophy of Emmanuel Levinas as ancilla theologiae, there is no chapter
explicitly dedicated to God. This omission may be surprising, but it has been a conscious
decision by the author. It stems from the adopted way of reading Levinas and constitutes
an attempt to remain faithful to his restraint. On the one hand, the reference to God
appears again and again in Levinas’ texts, and his philosophy is usually described as religious.
Thinking of the Transcendent, thinking directed toward God permeates his entire
oeuvre. On the other hand, however, God always remains beyond the reach of Levinas’
thought, conceptualized as unreachable by that thought, “uncontaminated by being”;
He is never the subject. Even when the word “God” or the idea of God appears as a subject,
God Himself is never addressed as the central topic.
