Księstwo Bari i sumy neapolitańskie : polsko-hiszpański spór o spadek po królowej Bonie

Celem artykułu jest ukazanie podstaw prawnych i przebiegu sporu prawnego między królami Polski a władcami Hiszpanii dotyczącego praw do neapolitańskiego dziedzictwa królowej Bony, na które składały się księstwa Bari i Rossano, majątek ruchomy oraz pożyczka udzielona przez Bonę królowi Hiszpanii w wysokości 430 tys. dukatów zabezpieczona na komorze celnej w Foggii (tzw. sumy neapolitańskie). Skomplikowany i trwający półtora wieku spór dynastyczny dokumentuje kilka tysięcy różnego typu źródeł rozsianych po archiwach całej Europy od Krakowa po Simancas i od Neapolu po Sztokholm. Część z nich, zwłaszcza z lat 1548–1572, została opublikowana w polskich i włoskich wydawnictwach źródłowych. Całość działań królów polskich w sprawie odzyskania spadku Bony nie doczekała się nowoczesnego opracowania, a jedynym pełnym opracowaniem jest popularnonaukowa książka Klemensa Kanteckiego wydana w 1881 r. Temat ten pojawiał się na marginesie w wielu pracach dotyczących Bony i Zygmunta Augusta, dziejów dyplomacji za ostatniego Jagiellona oraz w pracach dotyczących relacji polsko-hiszpańskich w XVI i XVII w. Punktem wyjścia analizy jest ustalenie sytuacji prawnej, w jakiej znajdowały się neapolitańskie posiadłości królowej w momencie podejmowania przez nią decyzji o wyjeździe z Polski. Na tym tle wskazano najważniejsze elementy gry dyplomatycznej, jaką Bona prowadziła z cesarzem Karolem V i królem Filipem II, oraz uwarunkowania jej powrotu do Bari. Śmierć królowej w listopadzie 1557 r. i jej testament, w którym księstwa Bari i Rossa-no zapisywała Filipowi II, a Zygmunt August dziedziczył jedynie dobra ruchome i sumy neapolitańskie, otworzyły nowy etap w dziejach sporu polsko-hiszpańskiego. Na potrzeby rokowań mających na celu odzyskanie całego spadku po matce Zygmunt August zbudował wyjątkowo rozległą i dobrze funkcjonującą sieć dyplomatyczną. Niepowodzenia w odzyskaniu Bari i Rossano spowodowały, że król zdecydował się na mediację cesarza w toczonym sporze z królem Hiszpanii. Arbitraż stwarzał dla Zygmunta Augusta nową sytuację prawną i modyfikował sposób i zakres działania. Wydaje się, że król nie do końca uświadamiał sobie, w jak skomplikowany labirynt prawno-administracyjny wprowadza sprawę spadku po matce i wkracza w świat odmiennych obyczajów i mentalności. Ostatecznie królowi udało się odzyskać jedynie część majątku ruchomego i zachować prawo do sum neapolitańskich, które wraz ze śmiercią Anny Jagiellonki przeszły na własność Rzeczypospolitej. W konsekwencji kolejni królowie elekcyjni aż do czasu wojny o sukcesję hiszpańską zabiegali w Madrycie i Neapolu o regularną wypłatę odsetek z sum neapolitańskich.

The purpose of the article is to show the legal basis and course of the legal dispute between the rulers of Poland and Spain over the rights to Queen Bona’s Neapolitan inheritance, which consisted of the principalities of Bari and Rossano, movable property and a loan granted by the queen to the King of Spain in the amount of 430,000 ducats secured at the customs house in Foggia (the so-called Neapolitan sums). The complicated dynastic dispute, which lasted a century and a half, is documented by several thousand sources of various types scattered in archives across Europe from Krakow to Simancas and from Naples to Stockholm. Some of them, especially from 1548–1572, were published in Polish and Italian collections. The entirety of the Polish kings’ efforts to regain Bona’s inheritance has not yet seen a full and modern study. The starting point of the analysis was to determine the legal situation of the queen’s Neapolitan estates at the time of her decision to leave Poland. Against this background, the most important elements of the diplomatic game that Bona played with Emperor Charles V and King Philip II are indicated, as well as the conditions of her return to Bari. The queen’s death in November 1557 and her last will, in which she bequeathed the principalities of Bari and Rossano to Philip II, with Sigismund Augustus inheriting only movable property and Neapolitan sums, opened a new phase in the history of the Polish-Spanish dispute. Sigismund Augustus built an exceptionally extensive and well-functioning diplomatic network for the negotiations to recover his mother’s entire inheritance. In the end, the king succeeded in recovering only part of the movable property and retained the right to the Neapolitan sums, which, with the death of Anna Jagiellon, passed to the Republic. Consequently, successive electoral kings until the War of the Spanish Succession solicited in Madrid and Naples for regular interest payments on Neapolitan sums.