Pojęcie epifanii jest dzisiaj często odnoszone do wczesnej estetyki Jamesa Joyce’a. Dzieje się tak nie bez przyczyny – Joyce nie tylko w mistrzowski sposób stosował poetykę epifanii w swoich powieściach, opowiadaniach i utworach poetyckich; to właśnie on pierwszy nadał angielskiemu słowu epiphany znaczenie, w
jakim jest ono dzisiaj powszechnie używane przez literaturoznawców. W powieści Stefan bohater (Stephen Hero), pierwszej wersji późniejszego Portretu artysty z czasów młodości, tytułowy bohater powieści podkreśla związek epifanii z literaturą, sugerując, że sporządzenie starannego zapisu literackiego utrwalającego każde
„duchowe” doświadczenie epifanii („spiritual manifestation”) jest powinnością każdego artysty – pisarza bądź poety. Mimo że to właśnie Joyce spopularyzował termin epifania w literaturze, konwencja literacka polegająca na sugestywnym przedstawieniu momentu intuicyjnego wglądu lub momentu postrzegania, któremu towarzyszy szczególnie wyostrzona percepcja, istniała i była popularna dużo wcześniej. Krytycy M. H. Abrams, Morris Beja, Robert Langbaum czy Ashton Nichols podzielają pogląd, że ważnym poprzednikiem modernistycznej epifanii literackiej była dobrze znana w epoce romantyzmu poetyka „Momentu”. Za jej twórcę jest zwykle uważany William Wordsworth, ale nie był on jedynym poetą stosującym tę estetykę w swojej twórczości w okresie romantyzmu. Do poetyki epifanii wracają później, chociaż nieco rzadziej niż w romantyzmie, poeci epoki wiktoriańskiej. W okresie modernizmu epifania literacka dość szybko ewoluuje, jednocześnie zyskując na popularności – stosuje się ją niemal powszechnie w modernistycznej prozie jako narzędzie nadające jej strukturę. Jednakże dwudziesty wiek to nie tylko wyraźna obecność epifanii literackiej w prozie – jest ona
w dalszym ciągu stosowana w poezji, a wcześniej obowiązujące modele i konwencje ulegają dynamicznym zmianom również tutaj. Pośród poetów, którzy często stosowali poetykę epifanii w swojej twórczości,
jednym ze szczególnie godnych uwagi jest Irlandczyk William Butler Yeats. Yeats, wizjoner i okultysta, który uważał się w młodości za duchowego spadkobiercę Blake’a i Shelleya, a u schyłku życia wciąż twierdził, że był jednym z „ostatnich romantyków”, jest dzisiaj często uważany za jednego z najważniejszych i najbardziej interesujących anglojęzycznych modernistów. Jego poezja początkowo powstawała pod wyraźnym
wpływem literatury anglosaskiego romantyzmu, później widoczne są w niej wpływy symbolizmu i poezji wiktoriańskiej, a w dojrzałym wieku i pod koniec życia poety – wpływy poezji powstającej w czasie najbardziej dynamicznego rozwoju brytyjskiej literatury doby modernizmu. Ta różnorodność wpływów i wielość inspiracji znajduje swój wyraz w wyjątkowo zróżnicowanych przedstawieniach momentu-epifanii w poezji Yeatsa. Celem pracy doktorskiej Epifania literacka w poezji Williama Butlera Yeatsa (Literary Epiphany in the Poetry of W. B. Yeats) jest zbadanie tych różnorodnych przedstawień oraz odpowiedź na pytanie czy, a jeśli tak, to w jaki
sposób i w jakim stopniu, Yeats przekształcał i adaptował istniejące, znane modele i konwencje charakterystyczne dla poetyki epifanii. Opracowanie liczy pięć rozdziałów. W rozdziale pierwszym omawiane są
teoretyczne aspekty epifanii w literaturze. Drugi rozdział analizuje w kontekście kulturowym charakterystyczne dla literatury danego okresu użycia poetyki „momentu”, towarzyszące im konwencje oraz wybrane przedstawienia epifanii. Przegląd ten ma ułatwić przyjrzenie się specyfice poetyki epifanii literackiej w poezji
Yeatsa w kolejnych rozdziałach i z tego względu omawiana jest tu przede wszystkim literatura powstała między rokiem 1798 (rok publikacji Ballad lirycznych Wordswortha i Coleridge’a) a latami trzydziestymi dwudziestego wieku. W rozdziałach trzecim, czwartym i piątym analizowane są wybrane wiersze Irlandczyka;
zachowany jest tu porządek chronologiczny pozwalający na zbadanie, w jaki sposób jego strategie użycia poetyki epifanii zmieniały się na przestrzeni lat. Przeprowadzone analizy pozwalają stwierdzić, że Yeats niejednokrotnie wykorzystywał znane strategie przedstawiania epifanii-momentu, a jednocześnie w istotny sposób je przekształcał i adaptował, tworząc nowe, charakterystyczne dla siebie modele i wzorce. W początkowym okresie twórczości poeta posługuje się konwencjami znanymi w okresie romantyzmu, w tym towarzyszącymi często w tym okresie poetyce epifanii kategoriami wzniosłości i piękna, by konstruować utwory, w których epifaniczny „moment” często pod wieloma względami upodabnia się do swojego pierwowzoru z epoki romantyzmu. W tym czasie Yeats często pisze krótsze wiersze, których zwykle przejrzysta, spójna struktura ma na celu stworzenie określonej atmosfery emocjonalnej („mood”) w końcowej części utworu. Już wówczas w poezji Irlandczyka widoczne są wpływy symbolizmu, a w nieco późniejszym okresie – modernizmu. Ten proces stopniowej zmiany stylu spowoduje odejście od ściśle romantycznych konwencji przedstawiania epifanii, a ilustrują go przywoływane w rozdziale trzecim przemyślenia poety. W poezji opublikowanej w tomiku
Responsibilities (1914) wpływy modernizmu są już bardzo wyraźne, a sam moment wglądu ma w wielu przypadkach stosunkowo rzadko spotykaną w poezji romantyków egatywną, pesymistyczną wymowę (np. w „The Cold Heaven” i „The Magi”). W wierszach tego okresu tak język jak i obrazowanie cechuje dalsze odejście od romantycznych wzorców. Jednocześnie Yeats stopniowo odchodzi od wielu stosowanych w romantyzmie konwencji przedstawiania epifanii, wybierając modernistyczny minimalizm i ekspresję pojedynczego obrazu w miejsce bardziej typowej dla romantycznej „chwili” dłuższej formuły opisowej, w której istotna jest dokładnie scharakteryzowana postać podmiotu lirycznego, sceneria i dramaturgia wydarzeń poprzedzających moment wglądu. Ówczesna koncepcja wyrazistego obrazu i pozbawionego abstrakcji języka, którą Yeats przeciwstawia „bezcielesnej emocji” poezji niektórych symbolistów i poetów wiktoriańskich, pod wieloma względami współbrzmi z założeniami imagizmu Pounda. Z drugiej strony charakterystyczna dla
poezji Yeatsa w tym okresie tendencja do upatrywania źródła epifanii w tym, co nierealne, wyobrażone, wizyjne jest w dużym stopniu antymodernistyczna – archetypowy modernistyczny „moment” związany jest przecież z estetyzacją tego, co pospolite, codzienne czy banalne. Yeats pozostaje przez dłuższy czas pod wpływem
poetyki wizji: w nieco późniejszych wierszach “The Second Coming” i “Leda and the Swan” ta tendencja jest jeszcze wyraźniejsza, a wizyjny charakter epifanii jest zaakcentowany poprzez kontekst, który stanowią ekscentryczne teorie tworzone w tym okresie przez poetę i szczegółowo opisane w A Vision.
Irlandczyk wkrótce powraca do niektórych form i konwencji charakterystycznych dla poetyki epifanii w romantyzmie – estetyka ta jest obecna w tomikach The Wild Swans at Coole, The Tower i The Winding Stair and Other Poems. W tym późniejszym okresie twórczości Yeatsa przeżywany „moment” jest jednak w
kontekście wymowy całości utworu zwykle pozbawiony wiary i optymizmu, które są zwykle dobrze uchwytnymi cechami jego romantycznego pierwowzoru. Utwory wykorzystujące niektóre konwencje popularne w romantyzmie mają zazwyczaj charakter dialogu teraźniejszości z przeszłością. W przeciwieństwie do wspomnianych wcześniej epifanii-wizji, w których osoba relacjonująca wydarzenia pozostaje często
anonimowa, a niekiedy jest całkowicie ukryta, podmiot liryczny jest tu na ogół postacią pierwszoplanową. W tym okresie jako model, który pozwala na wykorzystanie konwencji epifanii, pojawia się niekiedy the greater Romantic lyric – opisana przez M. H. Abramsa, często stosowana w epoce romantyzmu forma
dłuższego wiersza, w którym przemyślenia podmiotu lirycznego pozostają w ścisłym związku z obserwowanymi przez ów podmiot elementami określonego miejsca lub krajobrazu i niejednokrotnie prowadzą do doświadczenia wglądu. Inną strategią pozwalającą Yeatsowi na posłużenie się konwencjami jest przywołanie epifanii
ukazywanej w sposób typowy dla romantyzmu – jako przeżywany przez podmiot liryczny ulotny moment intuicyjnego poznania, który umożliwia głęboką przemianę. W tym okresie poeta na ogół przekształca tę konwencję: umieszcza tak przedstawiony moment w przeszłości, sugerując, że taki sposób przeżywania jest niemożliwy dla podmiotu lirycznego w jego obecnej sytuacji. Kontrast między „tu i teraz” a „tam i wtedy” jest często dodatkowo podkreślony poprzez formę utworu: spójność i harmonia zwykle krótkiego fragmentu zwięźle opisującego moment krótkotrwałego olśnienia epifanii jest przeciwstawiana modernistycznemu kolażowi lub brakowi harmonii charakteryzującymi całą kompozycję; tym samym wymowa całości utworu zazwyczaj
zaprzecza pozytywnej wymowie krótkiego fragmentu. W poezji napisanej po roku 1933 (rok publikacji tomiku The Winding Stair and Other Poems) epifania literacka pojawia się rzadko, kiedy jednak Yeats decyduje się na jej użycie, przybiera ona formy mało konwencjonalne i mało charakterystyczne, a jej sposób prezentacji zawiera
niekiedy elementy groteski i surrealizmu.
The term epiphany is today often associated with James Joyce’s early aesthetic. The Irish writer was not only one of the most well-known practitioners of epiphany in literature; he was also the first to have given the term its literary connotations. In Stephen Hero, the early version of A Portrait of the Artist as a Young Man, the young Stephen Dedalus, Joyce’s literary alter-ego, defines epiphany as a “sudden spiritual manifestation” and simultaneously affirms that it is an artist’s responsibility to “record” those memorable incidents “with extreme care.” But although Joyce invented the term that has since become a commonplace in literary studies, the technique that seeks to persuasively describe moments of sudden realization and flashes of heightened perception is much older than Joyce’s use of epiphany. Critics M. H. Abrams, Morris Beja, Robert Langbaum and Ashton Nichols identify the Romantic moment of recognition or the Moment as an important predecessor of the Modernist epiphany. The aesthetic of the literary moment, whose origins can be traced back to William Wordsworth’s poetry and to Wordsworth’s moments of consciousness and spots of time in particular, developed over time, inspiring numerous Romantic, Victorian and Modernist writers, and is still in use today. Although the post-Wordsworthian incarnations of the literary moment have been given many different names (including Joyce’s epiphany), it is frequently possible to identify the influence of earlier conventions and models associated with the use of the aesthetic of the literary moment on later reinterpretations of this literary mode. In this thesis I look at the use and development of the aesthetic of the literary epiphany in the poetry of William Butler Yeats. Although the Irish poet is often identified as one of the most influential Modernists, he was born in 1865, much earlier than the majority of other Modernist authors writing in English and his formative literary influences included the poetry of English Romanticism, French Symbolism and Victorian poetry. Simultaneously, Yeats promoted Irish literature and Irish cultural legacy and was an ardent student of the occult. The wide range of literary interests and non-literary inspirations profoundly influenced Yeats’s own work; this impressive variety of influences is also visible in Yeats’s remarkably diverse portrayals of the privileged moment. A close examination of the literary moment in Yeats’s poetry makes it possible to identify to what degree the poet was inspired by the models he must have known very well, including the characteristically Romantic conventions of presenting the sudden moment of recognition, and how, when and to what degree he decided to transform them. It also helps discover and characterize certain preferred, recurring patterns of the literary moment in Yeats’s work and, since the chapters in which Yeats’s poetry is examined are arranged chronologically, to see how Yeats’s strategies of writing in the epiphanic mode changed and evolved. The dissertation consists of five chapters. The first chapter examines several theoretical aspects of the literary moment. This includes an overview of the development of the concept in literary studies, a discussion of a number of aspects and categories of the literary moment, and an overview of the existing definitions of the notion, including a short discussion of several characteristics conventionally attributed to the phenomenon of the sudden moment of recognition in literary texts. The second chapter presents the epiphanic mode in literature in its historical development, surveying selected well-known, characteristic literary conventions and models of presenting the Moment in poetry and prose, and relating various aspects of those diverse interpretations to the cultural and literary contexts that shaped writing in the epiphanic mode in a particular time. As the main purpose of this brief survey is to help locate Yeats’s distinctive voice against the background constituted by such different practices of writing in the epiphanic mode, the primary focus of this section is on literary texts published between 1798 (the year in which the first edition of Wordsworth’s and Coleridge’s Lyrical Ballads was published) and the 1930s. Chapters III, IV and V are devoted to the analysis of the literary moment in Yeats’s poetry. As the epiphanic mode is frequently used with the intention of raising the level of the reader’s engagement with the text, this section examines aspects of the literary moment in a particular poem by taking into account a variety of the poem’s characteristics: its language, imagery, sounds, prosody, lyrical form, theme, setting, sequential arrangement and narrative modes. The changes introduced by Yeats to an earlier version of a particular poem are analyzed in those cases in which such alterations significantly changed the character and impact of the poem’s literary moment. The discussion of the different models of the Yeatsian epiphany in chapters III-V permits the conclusion that Yeats’s strategies of constructing the Moment were frequently inspired by earlier approaches to writing in the epiphanic mode, but, simultaneously, these existing conventions and models were usually challenged, changed and purposefully adapted. The most recognizable inspirations are of Romantic origin: numerous aspects of Yeats’s epiphanic mode are modelled on the Romantic literary moment both in Yeats’s earlier and later poetry. In Yeats’s early poetry the sudden moment of recognition acquires several Romantic characteristics: this includes identifying nature as the source of the beautiful and the sublime (two important “triggers” of the Romantic epiphany) and modelling the poems’ speakers on the figure of the Romantic visionary who firmly believes in the curative potential of memory and the transformative power of imagination. Typically, these poems are structurally unified and relatively short, arranged in such a way as to evoke a particular mood in the poem’s concluding lines. This mood usually reveals the epiphanee’s state of mind and portrays emotional responses whose range corresponds to the character of emotions or reactions accompanying the Romantic moments of heightened awareness. The subsequent portrayals of the privileged moment in Yeats’s work are marked by stylistic experimentation that was to a significant extent inspired by the poet’s interest in symbolism and, later, in early 20th-century Modernist poetry. The economy of language and the precision of the image that characterize many poems included in the volume Responsibilities indicate Yeats’s Modernist inspirations; simultaneously, however, the presentation of the revelatory moment in poems such as “The Cold Heaven” or “The Magi” suggests that in Yeats’s poetry of the middle period the preferred vehicle of the epiphanic significance was the imaginary and the visionary. Since the Modernist notion of epiphany usually emphasizes the significance of the commonplace and the trivial, the tendency to prefer the imaginary to the immediate and the unusual to the quotidian may be seen as an anti- Modernist impulse in Yeats’s reinterpretation of the aesthetic of the literary moment. This tendency is further exemplified by highly unconventional epiphanies-visions of “The Second Coming” and “Leda and the Swan,” two poems inspired by Yeats’s eccentric concept of the interlocked gyres of history. The conventions that came to be associated with the aesthetics of the Romantic moment return in Yeats’s middle and late poetry, most frequently in the poems which introduce a well-defined speaker and discuss this speaker’s complex relationship to his past. Although Yeats’s later adaptations of the conventions of writing in the epiphanic mode are extremely varied, in the poems written after 1915 the privileged moment is usually denied the restorative function that defines the majority of its Romantic equivalents. When Yeats skilfully re-creates the paradigm of the luminous, redemptive moment of heightened perception, he often does so in order for the speaker to conclude that such moments of blessing cannot be experienced in the present time. The fragments describing past experience are occasionally given a slightly different literary form and may thus be identified by the reader as snapshots of memory – tableaux or vignettes which function as unchanging elements of Modernist collages. Another strategy of alluding to the Romantic concept of the sudden moment of recognition consists in reproducing the blueprint of what M. H. Abrams labelled the greater Romantic lyric, a longer poem whose speaker contemplates his surroundings and thus initiates a chain of associations that leads him to experience an important insight. Although in this case the conventional Romantic outline within which the poem’s literary moment must be contained is preserved, the moment of insight itself is usually devoid of any transformative, redemptive force and its impact is often presented as devastating. After the publication of The Winding Stair and Other Poems in 1933 Yeats rarely revisits the literary conventions related to the use of the epiphanic mode; when the literary moment returns, we can see Yeats at his most idiosyncratic, imbuing the poems with an aura of the grotesque and the surreal and drawing on imagery that can often be perceived as puzzling or obscure.
