Klechdy sezamowe i Przygody Sindbada Żeglarza jako prolegomena do twórczości poetyckiej Bolesława Leśmiana

Pierwszy rozdział niniejszej pracy poświęcam kilku kwestiom porządkującym, ma on więc charakter przede wszystkim historycznoliteracki. Kościec fabularny baśni dla dzieci autor wziął z Księgi tysiąca i jednej nocy, a u genezy książek tkwi zamówienie wydawnicze. Zanim oba tomy baśni pojawiły się w obiegu, Orient przez wieki oddziaływał na kulturę europejską i w ten nurt wpływów staram się wpisać Klechdy sezamowe i Przygody Sindbada Żeglarza. Po wydaniu tych książek nie rozbrzmiały się liczne głosy recenzentów i literaturoznawców, jednak przez stulecie od momentu druku oba tomy stały się poczytnymi książkami dla młodego odbiorcy. W Polsce żadna inna wersja opowieści zaczerpniętej z Księgi tysiąca i jednej nocy prawdopodobnie nie doczekała się tylu wznowień. Tak więc książki są uznawane przez kolejne pokolenia dzieci, a leśmianologia – poza nielicznymi głosami – zbywa je milczeniem. Postulatem, który jak lejtmotyw przewija się przez tę rozprawę, jest szersze wykorzystanie tychże baśni w badaniach leśmianologicznych. Klechdy… i Przygody… zawierają elementy, obrazy i wątki niejednokrotnie i różnorodnie wykorzystywane przez Leśmiana w poezji, dlatego też postrzegam je jako teksty przemycające istotne wskazówki dla odczytań niektórych sensów zawartych w pozostałych dziełach autora. Poezja z kolei odwołuje się do znaczeń mitycznych, których rekonstrukcji chciałabym się podjąć. Ten kierunek badawczy od Klechd… i Przygód… do poezji pozwoli wskazać, jak baśń – mit zdegradowany naprowadza na sferę mythos zaszyfrowaną w twórczości poetyckiej Leśmiana. Przy tak postawionym problemie badawczym najwłaściwszą metodologią jest nowoczesna wykładnia mitu, czerpiąca z osiągnięć wielu dyscyplin, m.in. antropologii kulturowej, hermeneutyki mitograficznej i osiągnięć nowoczesnej psychoanalizy i psychologii głębi. W związku z wyborem eklektyzmu metodologicznego potrzebna jest konstrukcja czytelnej siatki „pojęć operacyjnych”, która będzie ramą dla ustaleń w części badawczej. Jest to tym istotniejsze, że nawet dwa kluczowe pojęcia – mit i baśń – doczekały się już tylu definicji, że naukowe ich użycie wymaga komentarza. Część analityczna zawiera się w dwóch rozdziałach: trzecim i czwartym. W pierwszym z nich dokonuję rekonstrukcji Leśmianowskiej „filozofii słowa”, by następnie sprawdzić, jak „poetyka sformułowana” przekłada się na Klechdy sezamowe i Przygody Sindbada Żeglarza. Te ustalenia mają na celu udowodnienie, że jak najbardziej zasadnym jest postrzeganie dorobku Leśmiana jako spójnej, bo wynikającej z dość wcześnie wykrystalizowanego światopoglądu autora, całości. Rozważania na temat stylu i roli słowa w obu tomach baśni nie mają charakteru językoznawczego. Korzystam w tej części pracy z ustaleń teorii literatury, ale przede wszystkim jest to propozycja interpretacji tychże baśni dla dzieci jako swoistej autorskiej zabawy słowem, czy też gry językiem, która przeradza się w igranie z konwencją baśni odbywające się we wszystkich warstwach tekstu, tj. w warstwie językowej, świata przedstawionego i ukrytych sensów. Z kolei grę z nadawcą/autorem/Leśmianem może też podjąć odbiorca, ale nie dziecięcy, gdyż dziecko nie rozpozna wszystkich aluzji i nawiązań wpisanych w teksty. Intertekstualność dzieł jest zarezerwowana dla adresata bardziej świadomego i obdarzonego konkretnymi kompetencjami – jako „modelowego odbiorcę” mam tu na myśli kogoś, kto zna twórczość Leśmiana. Dla niego wszystkie sygnały pęknięć baśniowej konwencji czy gry słowem powinny stać się wskazówką i naprowadzać na pozabaśniowe obszary. Chodzi o przekierowanie uwagi w stronę poezji Leśmiana, a na jeszcze głębszym poziomie odbioru – w stronę mitu. Odnosząc baśniowe ujęcia do analogicznych wpisanych w twórczość poetycką, dramaty i ballady, widać, że następuje przesunięcie semantyczne. Bajkem staje się mitemem, gdy ten sam obraz wykorzystany w kolejnym utworze zaczyna konotować problematykę egzystencjalną. Omówieniu takich sytuacji jest poświęcony rozdział czwarty. Wskazuję w nim m.in. na zawarte w Klechdach… oraz Przygodach… postacie, elementy bajkosfery i uwikłania czasoprzestrzenne, by je skonfrontować z poetyckimi odpowiednikami, rozwinięciami bądź przekształceniami. Takie postępowanie badawcze ma udowodnić, że w twórczości Leśmiana mit zdegradowany naprowadza na strukturę mityczną, o ile potraktuje się wszystkie jego utwory jako elementy jednej układanki, a siecią powiązań będą miejsca wspólne. Ze względu na wykorzystaną metodologię i zakres poruszanej problematyki rozprawa ma charakter interdyscyplinarny. Jej zasadniczym celem jest wskazanie, jaką rolę pełnią, czy też mogą pełnić, Klechdy sezamowe i Przygody Sindbada Żeglarza w całokształcie dorobku Bolesława Leśmiana. Postrzegam je jako prolegomena do twórczości poetyckiej – kolejny komentarz do genialnej poezji autora. Są to zarazem baśnie, które prawdopodobnie większość zna bądź kojarzy z dzieciństwa i w tym sensie też je można potraktować jako wprowadzenie do kolejnych doświadczeń lekturowych, wśród których może się znaleźć wybitna poezja ich autora.