"Religijne pisma polemiczne z lat 1692-1702 - kulturowe dziedzictwo europejskiej myśli pietystycznej w kontekście wielowyznaniowości wczesnonowożytnego Gdańska" / "Religious polemical writings from the years 1692 to 1702 - cultural heritage of the European Pietistic thought in the context of multi-denominationalism of early modern Gdansk"
Projekt badawczy, finansowany ze środków NCN w ramach programu SONATA 11 (projekt realizowany w terminie 5/01/2017- 4/01/2020; nr umowy UMO-2016/21/D/HS3/02410 do projektu badawczego nr 2016/21/D/HS3/02410)
Streszczenie projektu
(1) Celem projektu było opracowanie unikatowego historycznego materiału źródłowego, obejmującego interesujący wycinek historii gdańskiego Kościoła ewangelickiego, jakim była polemika teologiczna między pietyzmem a ortodoksją luterańską na przełomie XVII i XVIII wieku. W centrum uwagi znalazło się dwóch teologów: dr Samuel Schelwig (1643–1715), kaznodzieja, pedagog, doktor i profesor teologii i filozofii, bibliotekarz i rektor Gimnazjum Akademickiego w Gdańsku Athenaeum, oraz Constantin Schütz (1646–1712), pastor kościoła NMP w Gdańsku, wice-senior Ministerium Duchownego w Gdańsku i zwolennik myśli Filipa Jakuba Spenera. Projekt miał na celu określenie genezy i okoliczności powstania i przebiegu sporu (w kontekście historycznym i kulturowym), jak i rzeczową analizę struktur myśli pietystycznej w oparciu o wybrane aspekty teologii pietystycznej i ortodoksyjnej w ujęciu porównawczym (w odniesieniu do teologii zachodnioeuropejskiej i w kontekście ówczesnego wielowyznaniowego i wieloetnicznego społeczeństwa gdańska). Zagadnienie to zanalizowane zostało w kontekście wspólnych wartości i elementów europejskiego dziedzictwa kulturowego. Wybór takiego zagadnienia podyktowany był faktem, iż obecnie nie dysponujemy w języku polskim żadnym pełnym, syntetycznym opracowaniem gdańskich sporów pietystycznych, a najbardziej adekwatne przedstawienie historii Kościoła ewangelickiego w Gdańsku, w tym także powyższej polemiki, pochodzi z 1863 r. i zostało napisane w języku niemieckim, przez co jest niedostępne dla wielu polskich badaczy i innych zainteresowanych tym zagadnieniem. Projekt miał charakter odkrywczy, dotyczył bowiem materiału źródłowego, który stanowi bardzo cenne źródło do badań nad nowożytną historią Gdańska. W ramach projektu przeprowadzono analizę niemieckojęzycznych, wyselekcjonowanych, unikatowych tekstów pisanych źródeł historycznych o charakterze relacyjno-narracyjnym (pisma polemiczne, traktaty religijne, anonimowe listy, a także w pewnym stopniu ego-dokumenty oraz wydane drukiem rozporządzenia miejskie). Uwzględniono stare druki o różnej objętości i formacie, które ukazały się w latach 1693–1702 głównie w drukarniach gdańskich (Rhete, Stolle, Reiniger). Obecnie przechowywane są w rozproszeniu w zbiorach różnych bibliotek polskich i zagranicznych, a także w dużej mierze udostępnione jako obiekty ucyfrowione i upowszechnione w modelu Open Access. Badania naukowe umożliwiły ustalenie genezy, chronologicznego i systematycznego przebiegu i zakończenia sporów pietystycznych oraz zrozumienie mechanizmów, które pozwalały teologom na uczestniczenie w debacie i odrzucanie argumentów przeciwników, a także ukazały zarówno teologiczny wymiar sporu o różnice dogmatyczne w doktrynie i ich rozumienie, jak i tło historyczne oraz kontekst kulturowo-społeczny konfliktu i osób w niego zaangażowanych.
(2) Metodologia: W ramach przeprowadzonych badań nad materiałem źródłowym zastosowano metodę filologiczno-historyczną z elementami hermeneutyki biblijnej. Analiza tekstów źródłowych objęła opracowanie starodruku oraz krytykę wewnętrzną (hermeneutykę) i interpretację (psychologiczną, socjologiczną, teologiczną). Analiza tekstów źródłowych umożliwiła wyodrębnienie określonych zjawisk i wydarzeń związanych z prowadzonymi sporami pietystycznymi, a także uporządkowanie zagadnień dogmatycznych oraz odczytanie i ewaluację wartości teologicznych prowadzonej polemiki.
(3) Wpływ spodziewanych rezultatów na rozwój nauki, cywilizacji, społeczeństwa: Rezultatem twardym projektu jest pełna baza danych badawczych, dzięki której możliwe jest ukazanie niezbadanego dotąd fragmentu historii Gdańska i gdańskiej gminy ewangelickiej na przełomie XVII/XVIII wieku. Stworzenie unikatowego zaplecza badawczego w postaci bazy surowych danych badawczych w otwartym dostępie umożliwi dalszy rozwój nauki, dając naukowcom i zainteresowanym tak z Polski, jak i z zagranicy dostęp do wyselekcjonowanego materiału źródłowego i zwiększając możliwość ewaluacji wyników międzynarodowych badań w tym zakresie. Jednocześnie dane badawcze stanowić będą podstawę do przygotowania wielu opracowań powyżej opisanego zagadnienia zarówno od strony teologicznej, jak i historyczno-kulturowej, w tym edycji tekstów źródłowych, mniejszych przyczynków naukowych. Na podstawie opracowanego materiału powstała rozprawa habilitacyjna (L. Lewandowska, Praktyczne chrześcijaństwo. Studium gdańskich sporów pietystycznych 1692-1703, Toruń 2020. ISBN 978-83-231-4359-8).
Rezultaty miękkie: Opracowanie zagadnienia na bazie źródeł historycznych umożliwiło ukazanie historycznego miasta Gdańska w kontekście istotnej europejskiej myśli teologicznej, kształtującej nie tylko duchowość chrześcijan, ale i społeczno-kulturową tożsamość nowożytnych społeczeństw miejskich. Projekt wpłynie z pewnością na rozumienie mechanizmów rządzących wielowyznaniowym, wielokulturowym i kosmopolitycznym społeczeństwem gdańskim, a jego wyniki mogą przyczynić się do rozwoju regionalnych zainteresowań naukowo-badawczych, zwiększenia poziomu wiedzy o historii regionu pomorskiego i motywacji do kontynuowania badań w tym zakresie. Jest to pierwszy taki nowatorski projekt, który idealnie wpasowuje się w aktualne tendencje naukowe, obejmujące regionalizację badań historycznych, i ma szansę wypełnić lukę poznawczą w badaniach nad historią nowożytną Kościoła ewangelickiego w Gdańsku.
