Память, мифологизация или мифопоэтика? Лермонтов в свете религиозной философии Серебряного Века

В настоящей работе делается попытка суммировать и контрастировать взгляды русских религиозных философов эпохи Серебряного века на творчество Лермонтова. Полемичная оценка Владимира Соловьева дала толчок переосмыслению места Лермонтова в отечественном каноне. Начиная с Мережковского, истолковавшего произведения Лермонтова в согласии с дуалистическим кодом собственной метафизической умозрительной конструкции, все религиозные философы, включая Н. Бердяева, Л. Шестова, откликались на дилемму «Пушкин или Лермонтов», даже в форме кратких разбросанных замечаний. Религиозные мотивы, фигурирующие в лирике и прозе Лермонтова, внушают, что сакральный код русской словесности и художества определяет и его поэтику. Это очевидно в замысле композиции его предисловия к роману Герой нашего времени. В Лермонтове В. Розанов узрел «мистагога», о. Флоренский, трактуя его творчество преимущественно в рамках своего учения о Софии, акцентирует и «титаническое начало». О. С. Булгаков и С. М. Соловьев разъяснили факты, результировавшие негативную оценку Лермонтова В. Соловьевым. В сочинениях религиозных философов создавалась картина, резко противостоящая прочтениям последующих поколений историков литературы, которые старались выставлять художника-Лермонтова как вульгаризированного критика общественно-политической атмосферы своего времени

In the present article the author attempts to summarise and juxtapose views on Lermontov’s oeuvre formulated by the religious philosophers of the Silver Age. The polemic assessment made by Vladimir Solovyev offered a stimulus to reconsidering Lermontov’s position in Russian national canon. Beginning with Merezhkovsky, interpreting the works of Lermontov in accordance with his own metaphysical philosophical construction, all religious thinkers, including N. Berdyaev, L. Shestov, have reacted to the dilemma “Pushkin or Lermontov”, even if they did so in the form of scattered comments. Religious motifs coded in Lermontov’s prose and poetry, suggest that the sacral code of Russian literature and arts determined his poetics. This is obvious from the project of the composition seen in his foreword to A Hero of Our Time. V. V. Rozanov deemed Lermontov a ‘mystagogue’, whereas the Rev. Florensky, discussing his oeuvre pre-eminently in the framework of his own doctrine on Sophia, addresses the role of ‘titanic’ notion. The Rev. Sergius Bulgakov and S. M. Solovyov clarified facts leading to Vl. Solovyov’s negative assessment. In their writings religious philosophers created a picture sharply contrasting with vulgarised readings afforded by future generations of historians of literature, who strived to make out Lermontov the artist as a vulgarised critic of the social and political atmosphere of his time.

W artykule podjęto problem podsumowania i zarazem zderzenia poglądów rosyjskich filozofów religijnych Srebrnego Wieku na twórczość Lermontowa. Polemiczny osąd Włodzimierza Słowiowa stał się impulsem do przewartościowania pozycji Lermontowa w rosyjskim kanonie literackim. Poczynając od Mierieżkowskiego, który odczytał utwory poety zgodnie z kryteriami własnych teorii metafizycznych, ich spekulatywnym charakterem i dualistycznym kodem, kolejni myśliciele, w tym Mikołaj Bierdiajew i Lew Szestow, starali się odnieść do dylematu: „Puszkin czy Lermontow”, nawet jeśli były to ich krótkie rozproszone uwagi. Motywy religijne, obecne w liryce i prozie Lermontowa, odzwierciedlają fakt, że kod sakralny rosyjskiej literatury i sztuki nieobcy jest także jego poetyce. Widoczne jest to zwłaszcza w zamyśle kompozycji wstępu do powieści Bohater naszych czasów. Wasilij Rozanow dostrzegł w Lermontowie „mistagoga”, o. Paweł Florenski, rozpatrując jego twórczość głównie w ramach własnej teorii na temat Sofii, akcentował w nim „pierwiastek tytaniczny”. S. Bułgakow i S. M. Sołowiow próbowali objaśnić negatywną ocenę W. Sołowiowa wobec Lermontowa. Prace filozofów religijnych przyniosły obraz zdecydowanie przeciwstawny do oceny Lermontowa przez następne pokolenia historyków literatury, którzy przedstawiali go jako zwulgaryzowanego krytyka atmosfery społeczno-politycznej swej epoki.