‘Testamentum pestis tempore conditum’

Niniejszy artykuł poświęcony jest szczególnej formie testamentu uznanej w konstytucji Dioklecjana i Maksymiana w 290 r. (C. 6,23,8), nazywanej tradycyjnie testamentum pestis tempore conditum. Była to złagodzona co do wymogów forma testamentu, stosowana jedynie w czasie zarazy i mająca na względzie niebezpieczeństwo zarażenia się i związaną z tym obawę świadków testamentowych oraz dotykające testatora trudności w sporządzeniu testamentu. Uwagi na jej temat poprzedzam syntetyczną prezentacją zwyczajnych form testamentu znanych prawu rzymskiego, gdyż analizowana forma szczególna była tylko złagodzoną postacią zwyczajnej. Stawiam dwa zasadnicze problemy: w jakich okolicznościach testamentum pestis tempore conditum było dopuszczalne i na czym polegało odstępstwo od zwyczajnej formy testamentu. Analizie poddaję terminy casus maior, morbo oppresso, morbo oppressos i iungi atque sociari. Niestety zwięzła treść reskryptu uniemożliwia precyzyjną i jednoznaczną odpowiedź na powyższe pytania. W mojej ocenie testamentum pestis tempore conditum było stosowane, gdy dotknięty chorobą zakaźną testator sporządzał testament, przebywając w miejscowości, w której panowała zaraza o takim rozmiarach, które pozwalały uznać ją za siłę wyższą. Nie wystarczał tu zaś stan epidemii jako taki ani też choroba potencjalnego świadka testamentu, jeżeli testator pozostawał zdrowy. Złagodzenie wymogów formalnych testamentu polegało na tym, że świadkowie nie musieli składać swych pieczęci w bliskim kontakcie z chorym testatorem, jednakże czynność ta musiała odbyć się w obecności testatora, choć w pewnym dystansie od niego. Nie przekonują mnie zaś propozycje wykładni zakładające brak jakiejkolwiek styczności testatora ze świadkami podczas czynności sporządzania testamentu, zwłaszcza przyjmujące, że świadkowie składali swoje pieczęcie pod nieobecność testatora.

This paper is about a special form of last will and testament (testamentum) admitted by Diocletian and Maximian’s constitution of 290 and traditionally referred to as the testamentum pestis tempore conditum, although the terms pestis or pestilentia did not appear in the rescript. It was a modified, less rigorous version for a last will, to be used only during outbreaks of plague, and took into consideration the risk of infection to the witnesses and the problems facing the testator. As the special type of will I examine in this paper is only a less restrictive modifcation of the ordinary form, I precede my comments with an overview of the typical formula for a last will generally used in Roman law. I look at two basic problems: the circumstances in which testamentum pestis tempore conditum was admissible, and the nature of the modifications. My analysis focuses on the terms casus maior, morbo oppresso, morbo oppressos and iungi atque sociari. Unfortunately, the very concise content of the rescript makes it impossible to give an unequivocal and precise answer to these problems. In my opinion, the testamentum pestis tempore conditum was used when a person suffering from an infectious disease during an epidemic in his locality wanted to draw up his will, but there were conditions on the applicability of this type of will. The epidemic had to have reached a state when it could be recognized as force majeure; furthermore, it could not be used if one of the prospective witnesses had contracted the disease but the testator was still healthy. The relaxation of the formalities meant that the witnesses did not have to put their seals on the document in close contact with the sick testator, but they still had to perform their duty in his presence. I am not convinced by interpretations which claim that there was no contact at all between the witnesses and the testator, and especially that the witnesses were released from the requirement of having to perform their duty in the testator’s presence.