Prusy Królewskie i Prusy Zachodnie. Dwa oblicza sztuki luterańskiej

Sztuka od początku towarzyszyła rozwojowi reformacji na obszarze, który w okresie nowożytnym należał do Prus Królewskich, a po rozbiorach do Prus Zachodnich. Sztuka luterańska zyskała w tych dwóch okresach politycznych i historycznych zupełnie różne oblicze. W Prusach Królewskich związana była z środowiskiem mieszczańskim, które zlecało wykonywanie niezbędnego wyposażenia kościołów. W pierwszym okresie przejmowano kościoły katolickie, a nowe, proste w formie budynki kościelne wznoszono w XVII i XVIII wieku, równolegle z utratą wielu średniowiecznych kościołów. Organizowano nabożeństwa w ratuszach miejskich. Rozwinęła się luterańska sztuka obrazowa o nowej ikonografii. Powstało wiele obrazów epitafijnych, dekoracji empor, ambon, konfesjonałów i ław oraz malowideł stropowych. Sztuka luterańska była manifestem pewnej niezależności politycznej i religijnej Prus Królewskich od Królestwa Polskiego. W wyniku rozbiorów Polski na obszarze Prus Królewskich utworzono Prusy Zachodnie. Nowa władza wspierała intensywnie ewangelików skupionych w strukturach Kościoła ewangelicko-unijnego ściśle współpracującego z państwem pruskim, nadzorującym i znacząco wspierającym finansowo budowę i wyposażenie kilkuset nowych kościołów i kaplic. W ich powstaniu brały udział już firmy i indywidualni artyści z terenu całych Niemiec. Zdecydowany wpływ na kształt architektury miała Regulatywa z Eisenach oraz osobisty smak cesarza Wilhelma II, dla którego sztuka luterańska była narzędziem wpływu monarchii na laicyzujące się społeczeństwo epoki industrializacji. Sztuka obrazowa została zredukowana do nielicznych obrazów ołtarzowych, mozaik i dekoracji ornamentalnej, a rozkwitła w sztuce witrażu, pokazującego postaci Lutra, Melanchtona, Albrechta Hohenzollerna, czy sceny biblijne oparte m.in. na grafikach Albrechta Dürera. Sztuka luterańska w rozumieniu władzy wspierać miała integrację Prus z innymi regionami Rzeszy i reprezentować państwo pruskie w życiu Kościoła. Wyznanie stało się elementem kultury i wyrazem przynależności politycznej do II Rzeszy.

Since the beginning, art has accompanied development of Reformation in the area which in modern era was part of Royal Prussia, and after the Partitions – Western Prussia. During these two political and historical periods, Lutheran art has developed two very distinct forms. In Royal Prussia, it was connected with the burgher community, which commissioned necessary furnishings for churches. In the initial period, Catholic churches were taken over, while new, simple in form, church buildings were erected in 17th and 18th centuries, in parallel with loss of many mediaeval churches. Services were organized in city halls. Lutheran pictorial art was developing, with new iconography. Many epitaph paintings, decorations of galleries, pulpits, confessionals and pews were created, as well as painted ceilings. Lutheran art became a manifesto of certain political and religious independence of Royal Prussia from the Kingdom of Poland. As a result of partitions of Poland, the territory of Royal Prussia became Western Prussia. The new authorities have actively supported the Protestants, gathered in the structures of the Evangelical-Uniate church, which cooperated closely with the Prussian state. The state, in turn, has supervised and significantly supported financially the construction and outfitting of several hundred new churches and chapels. Companies and individuals from entire Germany participated in creation of those. Architecture was under a strong influence of the Eisenach Regulation and personal taste of Emperor Wilhelm II, for whom Lutheran art was an instrument allowing the monarchy to exert influence on increasingly secular society of the industrialization era. Pictorial art was reduced to scant altar pictures, mosaics and ornaments, however it flourished in the area of stained glass, depicting Martin Luther, Melanchton, Albrecht Hohenzollern, or Biblical scenes based, among others, on Albrecht Dürer’s graphics. According to those in power, the purpose of Lutheran art was to support integration of Prussia with other regions of the Reich and represent the Prussian state in the life of the Church. Denomination has become an element of culture and expression of political inclusion in the Second Reich.